Arystoteles

W IV wieku p.n.e. Grecja wydała jeszcze jednego myśliciela, który pozostawił po sobie ogromną spuściznę intelektualną. Arystoteles (384-322 p.n.e.), najwybitniejszy spośród uczniów Platona, położył wielkie zasługi dla rozwoju nauk przyrodniczych i filozofii, tworząc pionierskie prace propagujące naukowe poznanie świata oraz rozwijając rygorystyczny system argumentacji logicznej. Ogromny wpływ, jaki dzieła Arystotelesa wywarły na myślicieli żyjących w następnych wiekach, szczególnie w średniowieczu, czyni zeń jedną z najważniejszych postaci w dziejach europejskiej nauki i filozofii.

Arystoteles, syn zamożnego lekarza ze Stagiry w północnej części Grecji, w wieku lat siedemnastu przybył do Aten, aby studiować w platońskiej Akademii. W roku 335 założył w Atenach swoją własną, nieformalną szkołę filozoficzną, znaną pod nazwą Lykejon (w wersji zlatynizowanej: Liceum), później określaną także mianem szkoły perypatetyckiej od przykrytego dachem portyku (peripatos), gdzie prowadzono dysputy, przechadzając się w cieniu chroniącym przed śródziemnomorskim słońcem. Arystoteles zajmował się niemal każdą dziedziną nauki: biologią, medycyną, anatomią, psychologią, meteorologią, fizyką, chemią, matematyką, muzyką, metafizyką, retoryką, politologią, etyką, czy wreszcie krytyką literacką. Stworzył złożony system logiki dla potrzeb ścisłej argumentacji. Dokonując klasyfikacji różnych typów argumentów, położył podwaliny pod rozróżnianie argumentów formalnych, to znaczy właściwych z punku widzenia logiki, od takich, które tylko przekonują. Jako pierwszy nadał nazwy przeciwieństwom (przesłanka - wniosek, ogólny - szczegółowy), które od tamtej pory stały się ogólnie przyjętymi schematami argumentacji. Badał także proces samego wyjaśniania i sformułował doktrynę o czterech zasadach wyjaśniania, która wywarła później silny wpływ na innych myślicieli. Według Arystotelesa istnieją cztery różne zasady wyjaśniania: forma (przesądzająca o cechach charakterystycznych rzeczy), materia (elementy składowe), początek ruchu (zbliżony do tego, co dziś nazywamy "przyczyną") oraz telos (cel). Analiza ta pokazuje, jak bardzo chciał Arystoteles uniknąć upraszczania rzeczywistości.

Arystoteles, który bez wątpienia wywierał inspirujący wpływ na swoich uczniów, zachęcał ich do prowadzenia badań w rozmaitych dziedzinach wiedzy szczegółowej. Wiemy na przykład, że jego uczniowie przygotowali opis systemu sprawowania rządów w 158 greckich poleis. W myśli filozoficznej Arystotelesa widoczny jest wyraźny wpływ Platona, niekiedy jednak w znacznym stopniu zmienia on i udoskonala poglądy swojego mistrza, a czasami nawet je odrzuca. Arystoteles zaprzeczył na przykład słuszności platońskiej teorii form, gdyż uważał, że poszczególne byty, które dla form postulował Platon, przestały - w ujęciu Arystotelesa - mieć sens. Takie rozumowanie było typowe dla filozofa, który chętniej opierał się w swoich rozważaniach na zdrowym rozsądku niż na metafizyce. Patrząc z dzisiejszej perspektywy, można by stwierdzić, że Arystoteles przywiązywał stosunkowo małe znaczenie do matematycznych modeli wyjaśniania i do rozumowania kwantytatywnego, ale w jego czasach matematyka nie osiągnęła jeszcze poziomu niezbędnego dla takich operacji. Jego metoda różni się od dziś stosowanych także tym, że nie opiera się na doświadczeniu. Arystoteles był przekonany, że badacz ma większą szansę zrozumienia rzeczy i istot żywych, gdy obserwuje je w ich naturalnym otoczeniu, a nie w sztucznych warunkach laboratorium. Powiązanie dokładnego badania z percepcyjnym rozumowaniem szczególnie dobrze zdawało egzamin w naukach przyrodniczych takich jak biologia, botanika i zoologia. I tak na przykład Arystoteles jako pierwszy badacz, który usiłował zebrać wszystkie dostępne wiadomości dotyczące poszczególnych gatunków i odpowiednio je sklasyfikować, opisał ponad pięćset różnych gatunków zwierząt, w tym także owadów. Niekiedy mylił się (na przykład w swoich hipotezach z dziedziny ginekologii), niemniej jednak wiele z jego badań przyczyniło się do znaczącego postępu w nauce. Arystoteles odkrył między innymi, że wieloryby i delfiny są ssakami, późniejsi badacze zapomnieli jednak o tym odkryciu, którego ponownie dokonano dopiero dwa tysiące lat później.

W zoologii Arystoteles głosił pogląd teleologii, czyli celowości natury, to znaczy uważał, że organizmy rozwinęły się w taki a nie inny sposób z powodu wyznaczonego przez naturę celu (telos), który można by też określić mianem funkcji. Twierdził, że aby wyjaśnić jakieś zjawisko, trzeba odkryć jego cel, czyli zrozumieć, w jakim celu zachodzi. Prostym przykładem tego rodzaju rozumowania mogą być płetwowate nogi kaczki. Według rozumowania Arystotelesa kaczki mają płetwowate nogi, aby móc pływać. Umiejętność pływania zapewnia im osiągnięcie celu egzystencji, jakim jest znalezienie pożywienia w wodzie, a tym samym umożliwia im utrzymanie się przy życiu. Arystoteles twierdził, że naturalnym celem istoty ludzkiej jest życie w społeczności polis i że ta forma ustrojowa powstała właśnie po to, by zaspokoić ludzką potrzebę życia we wspólnocie, jako że jednostki nie są na tyle samowystarczalne, by żyć w izolacji. Co więcej, polis pozwala obywatelom wieść uporządkowane życie w cnocie dzięki swoim normom prawnym oraz systemowi, w którym obywatele raz rządzą, a raz są rządzeni.

Niektóre z najbardziej ważkich rozumowań Arystotelesa skupiały się na wyjaśnianiu pojęć, które ludzie skłonni byli uważać za pochodzące z natury, takich jak czas, przestrzeń, ruch i zmiana. Arystoteles poddał starannej analizie problemy filozoficzne kryjące się pod powierzchnią tych powszechnie używanych pojęć, a jego poglądy na temat natury rzeczy wywarły ogromny wpływ na późniejszych myślicieli. W spojrzeniu na kwestię niewolnictwa wielki filozof okazał się nieodrodnym synem swoich czasów: uważał je za całkowicie zgodne z naturą. Twierdził, że niektórzy ludzie zostali przez samą naturę przeznaczeni do życia w niewoli, ponieważ ich dusze pozbawione są racjonalnego pierwiastka, który winien rządzić poczynaniami istot ludzkich. W owym czasie rzadko zdarzało się, by ktoś miał inny pogląd na temat niewolnictwa, chociaż wiemy o działającym w IV wieku p.n.e. mówcy Alkidamasie, który utrzymywał, że "bóg ustanowił wszystkich ludzi wolnymi; natura nikogo nie stworzyła niewolnikiem" (w scholiach do Arystotelesowej Retoryki, 1373 b). Arystoteles twierdził też, podobnie jak wielu innych współczesnych mu myślicieli, że kobiety są z natury istotami gorszymi od mężczyzn. Przekonanie to wynikało z całkowicie błędnych sądów na temat biologii. Uważał między innymi, że w procesie prokreacji zarodek otrzymuje swą postać wyłącznie dzięki mężczyźnie, a rola kobiety sprowadza się jedynie do pasywnego dostarczenia płodowi materii. Uzasadniając twierdzenie, że kobiety są mniej odważne niż mężczyźni, Arystoteles poszukiwał wątpliwych analogii w świecie zwierząt - dowodził na przykład, że samiec ośmiornicy, gdy zaatakowana zostaje jego towarzyszka, pozostaje na miejscu, jak gdyby chcąc udzielić jej pomocy, podczas gdy samica w podobnej sytuacji szybko odpływa. Pomimo tego, że błędne sądy na temat biologii przywiodły Arystotelesa do konkluzji, że kobiety nie dorównują mężczyznom, wierzył on, że ludzkie społeczności mogą się pomyślnie rozwijać i szczęśliwie żyć tylko przy współudziale zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Twierdził, że w małżeństwie żona i mąż powinni wspierać się nawzajem, ale że w związku tym musi dominować mężczyzna.

Arystoteles daleko odszedł od poglądu Sokratesa, że człowiek, aby postępować sprawiedliwie, musi tylko posiadać wiedzę o tym, co jest sprawiedliwe i dobre. Twierdził, że ludzie często wiedzą, co jest właściwe, lecz ich irracjonalne pragnienia skłaniają ich do niewłaściwego postępowania. I tak na przykład ludzie doskonale zdający sobie sprawę ze skutków pijaństwa nadal piją. Postawiwszy tezę o konflikcie pragnień, do jakiego dochodzi w duszy człowieka, Arystoteles poświęcił wiele uwagi sprawie uzyskania poprzez ćwiczenie umysłu samokontroli pozwalającej panować nad instynktami i namiętnościami. Samokontrola nie miała jednak oznaczać negacji pragnień i namiętności; oznaczała raczej stan równowagi pomiędzy tłumieniem a nieostrożnym zaspokajaniem fizycznych pragnień. Filozof dowodził, że dążeniem do stanu równowagi kierować powinien rozum, ponieważ inteligencja jest najpiękniejszym z ludzkich przymiotów, a umysł jest właściwą jaźnią, prawdziwie boską częścią ludzkiej istoty.

Arystoteles uważał, że nauki przyrodnicze i filozofia nie są abstrakcyjnymi dziedzinami oderwanymi od rzeczywistości, lecz uporządkowanym poszukiwaniem wiedzy dotyczącej wszystkich aspektów życia. Poszukiwanie to stanowi ten rodzaj aktywności ludzkiego rozumu, który sam może zapewniać dobre życie i przynosić szczęście. Niektórzy nowożytni krytycy zarzucali Arystotelesowi, że w swoich dziełach nie zawarł przejrzystego kodeksu moralnego. Rzucił on jednak nowe światło na zagadnienia etyki poprzez wykazanie, że pojęcie dobra ma wartość tylko wówczas, gdy zbieżne jest z tym, co dobre w ludzkiej naturze, a nie gdy stanowi zestawienie abstrakcyjnych przyczyn nakazujących zachowywać się w ten, a nie inny sposób. Oznacza to, że system etyczny musi odpowiadać aktualnej sytuacji, jakiej ludzkie istoty doświadczają w życiu. W etyce, podobnie zresztą jak w innych dziedzinach, Arystoteles głosił pogląd, że rozum i doświadczenie są niezbędne do określenia tego, co wartościowe w ludzkim życiu.

Arystoteles był przekonany, że źródłem szczęścia, którego nie wolno utożsamiać z prymitywnymi przyjemnościami, jest wykorzystywanie przez człowieka danych mu możliwości. Możliwości te dają się określić przy pomocy racjonalnego wyboru, praktycznego sądu i uznania cnoty wybierania środka zamiast ekstremów. Centralnym problemem moralnym jest właściwe niemal wszystkim ludziom pragnienie, aby "mieć więcej" i skłonność do niesprawiedliwego postępowania przejawiana przez tych, którzy mają większą siłę niż inni. Celem edukacji jest zatem nakłonienie ludzi do przezwyciężania tych złych skłonności, które najbardziej zgubne są wtedy, gdy do głosu dochodzi żądza pieniędzy lub sławy. Arystoteles twierdził, że pragnienie, aby "mieć więcej", jest tak samo niebezpieczne dla demokracji, jak dla oligarchii. Wzorem Platona krytykował demokrację, ponieważ uważał, że oddaje ona władzę biednej większości, a nie wykształconej elicie. Celem demokracji jest - mówił Arystoteles - aby każdy żył tak, jak mu się podoba, a to nie może nigdy być dobrą zasadą organizowania systemu sprawowania rządów. Prawdziwa wolność - podkreślał - oznacza rządzenie i bycie rządzonym, nie zawsze zaś dążenie do spełnienia czyichś pragnień. Ateny przez wiele lat były domem Arystotelesa, jednak ich demokratyczny ustrój nigdy nie zyskał w jego oczach uznania.